2 cm Flakvierling 38 auf Sfl PzKpfw IV (Flakpanzer IV/3) „Wirbelwind"

W kwietniu 1944 roku odbyła się w obecności Hitlera, prezentacja wyprodukowanych w tym czasie wszystkich zestawów przeciwlotniczych, montowanych zarówno na podwoziach czołgów jak i na podwoziach półgąsienicowych. Pełną odpowiedzialność za rozwój i produkcję czołgów przeciwlotniczych (Flakpanzer) przejął generalny inspektor wojsk pancernych generał pułkownik Heinz Guderian. Powołał on Inspekcję w wojskach pancernych, która miała zająć się zagadnieniem: „Obrona przeciwlotnicza w wojskach pancernych" (Inspection 6 „In 6"). Szef „In 6" pułkownik Mildebrath przedstawił po przeprowadzeniu kontroli listę oczekiwań wobec przyszłego pełnowartościowego czołgu przeciwlotniczego. Wyglądały one następująco: — obrotowa opancerzona wieża z miejscem dla 3 lub 4 żołnierzy obsługi, - zasięg skutecznego ognia miał być nie mniejszy jak do pułapu 2000 metrów, - uzbrojenie miało być dwu lub czterolufowe, a więc sprzężone, - zapas przewożonej amunicji miał być wystarczający do prowadzenia samodzielnych działań przeciwlotniczych, - wysokość pojazdu miała być mniejsza niż 3000 mm (wnioski oparte o doświadczenia z „Mobelwagenem"), - pojazd miał posiadać pełne wyposażenie radiowe.

Z powodu trudności z systemem odpowiedniej wentylacji zamkniętej wieży dla czołgu przeciwlotniczego, postanowiono pozostać przy konstrukcji wieży otwartej od góry, która miała odpowiadać następującym wymaganiom:

- prosta konstrukcja, umożliwiająca podjęcie natychmiastowej produkcji,

- jako uzbrojenie zamierzano zastosować standardowe zestawy przeciwlotnicze kalibru 20 i 37 mm,

- zakres przemieszczania dział w pionie miał wynosić od -5° do + 85°,

- szerokie pole obserwacji terenu przez załogę czołgu,

- możliwość samodzielnego odprowadzania gazów prochowych podczas prowadzenia ognia.

Prototyp czołgu przeciwlotniczego „ Wirbelwind" powstał w zakładzie firmy Krupp-Druckenmuler w Berlinie-Tempelhof. Prototypową wieżę wyprodukowano w zakładzie firmy Daimler-Benz w Berlinie-Marienfelde. Obrotowa wieża była konstrukcją spawaną z blach pancernych o grubości 16 mm. Podstawa wieży miała grubość 30 mm. Początkowo przewidywano, że wieża ta będzie konstrukcją całkowicie zamkniętą z dwoma lukami dla załogi, jednak zrezygnowano z tej koncepcji i wieża pozostała od góry otwarta. Jak już wspomniano główną tego przyczyną były poważne kłopoty z wentylacją wieży i odprowadzaniem dużej ilości gazów prochowych powstających podczas strzelania z działek. Drugim istotnym czynnikiem przemawiającym za taką konstrukcją była konieczność maksymalnego poszerzenia pola obserwacji górnej półsfery pojazdu oraz horyzontu przez załogę wieży, bowiem przewidywane dla tego typu pojazdów urządzenia radarowe były w tym czasie dopiero w fazie projektu lub prototypów. Ustawione pod kątem ściany boczne wieży dawały jednak, pomimo otwarcia od góry, wystarczającą osłonę załodze pojazdu. Natomiast osłonę przed możliwością wrzucenia przez przeciwnika granatu ręcznego do wnętrza wieży zapewniały ruchome ramy z rur osłonięte siatką metalową (podobne do stosowanych w samochodach pancernych SdKfz 222 (4x4)). Osłonę przed deszczem zapewniała brezentowa plandeka. Kompletna wieża osadzona była na wieńcu obrotowym łożyska pod wieżę czołgu PzKpfw IV. Średnica tego wieńca wynosiła 1640 mm. W wieży, zwanej potocznie ze względu na jej kształt „Keksdose"(ciasteczko) znajdowały się miejsca dla czterech członków załogi, a mianowicie: dowódcy, celowniczego i dwóch ładowniczych. Kierowca i radiotelegrafista zajmowali miejsca w kadłubie czołgu (tak jak w PzKpfw IV). Całkowita wysokość „ Wirbelwinda" wynosiła 2760 mm, zaś jego wieża miała wysokość 1050 mm. Stosunkowo niską sylwetkę pojazdu uzyskano poprzez częściowe obniżenie lawety działka 2 cm Flakvierling 38 do wnętrza kadłuba czołgu. Prędkość obrotowa wieży wynosiła przy użyciu ręcznej przekładni 28° na sekundę. Istniał także hydrauliczny napęd obrotowy wieży skonstruowany przez firmę Deutsche Versuchsansalt fur Luftfahre (DVL) z Berlina-Adlershofu. Przy zastosowaniu tego napędu prędkość obrotowa wieży wynosiła 60° na sekundę. Celownik optyczny zastosowany w tym pojeździe umożliwiał prowadzenie ognia zarówno do celów powietrznych jak i lądowych. Czołg przeciwlotniczy „Wirbelwind" miał całkowitą masę wynoszącą 22 000 kg. Maksymalny zapas zabieranej amunicji wynosił 3 20C pocisków (90 magazynków). Zapasowe lufy do działek 20 mm były umieszczone w specjalnych pojemnikach z obu stron kadłuba czołgu w jego tylnej części.

Generalny inspektor wojsk pancernych generał pułkownik Guderian zatwierdził początkowo przebudowę tylko 50 sztuk podwozi czołgu PzKpfw IV (Sd Kfz 161) na czołgi przeciwlotnicze „Wirbelwind". Wszystkie czołgi miały być zmontowane przez specjalny zespół konstrukcyjno-produkcyjny powołany w Ostbau-Sagan w Sagan (Żagań). Budowa dalszych „Wirbelwindów" miała nastąpić z chwilą uzyskania dalszych wycofanych z linii czołgów typu PzKpfw IV i skierowania ich, w celu przystosowania do przebudowy, do firmy Krupp-Druckenmuller. W dniu 27 czerwca 1944 roku zwiększono zamówioną liczbę „Wirbelwindów" do ilości 80 sztuk. Odpowiedzialna za produkcję Inspekcja „In 6" zwróciła się do Heereswaffenamt, Wa l Ru o przydzielenie dodatkowych podwozi czołgów Pz/Cp/w/V/oraz innych potrzebnych do tego celu materiałów i części dla warsztatów Ostbau-Sagan.

Czołg „Wirbelwind" posiadał nieznacznie zmodyfikowane podwozie czołgu PzKpfw IV. Zmiany te obejmowały między innymi:

- przesunięcie pompy paliwowej bliżej miejsca kierowcy,

- umieszczenie podłogi nad zbiornikiem paliwa,

- zabudowanie ściany oddzielającej kierowcę i radiotelegrafistę od zasobników amunicyjnych.

Dolna część lawety działa 2 cm Flakvierling 38, była zbudowana z dwóch kształtowników stalowych (podwójne teowniki typu P10) o długości 2200 mm oraz płyty podstawy o wymiarach 800x800x10 mm z otworami i oprzyrządowaniem umożliwiającym zamontowanie działka. Całość zainstalowanej lawety Flakvierling 38 była uproszczoną wersją w stosunku do standardowej wersji lądowej, nazywana była często „Sagan-Gerat". Lawety te oraz urządzenia do przemieszczania wieży w poziomie (obrót wieży) były produkowane przez firmę Ostmark Werke GmbH (należącą do grupy Hermann Göring Werke). Konstrukcję spawaną wieży dla seryjnych „Wirbelwindów" produkował zakład Deutsche Róhrwerke AG, wieże produkowano także w zakładzie metalurgicznym w Teplicach w Czechach (Teplitz-Schónau). Wykończeniem wież zajmowały się zakłady FAMO GmbH we Wrocławiu (Breslau). Całkowity montaż i wyposażenie końcowe wykonywały wspomniane zakłady Ostbau-Sagan w Sagan (Żagań). Łącznie wyprodukowano 105 „Wirbelwindów" (niektóre źródła podają liczbę 145 wozów).

Warto jeszcze kilka słów poświęcić zakładom w Żaganiu, które zostały specjalnie utworzone w celu produkcji czołgów przeciwlotniczych. 8 czerwca 1944 roku 15. Panzer Ersatz Abteilung (batalion zapasowy czołgów) otrzymał rozkaz by powołał w swoim zakresie tzw. Kommando Ostbau-Sagan. Dowódcą nowej jednostki został porucznik Rolf Fitzner, a odpowiedzialnym za produkcję pojazdów został porucznik Graf von Seherr-Thoss. Początkowo Ostbau zatrudniał tylko 80 ludzi. 27 lipca 1944 roku pierwsze zmontowane w Ostbau wozy „Wirbelwind" i „Ostwind" (na temat tego pojazdu informacje znajdują się w dalszej części książki) odbyły próbne strzelanie na poligonie Kuhlungsborn w Meklemburgii. W sierpniu wyprodukowano pierwszą serię czołgów przeciwlotniczych „Wirbelwind" (22 sztuki), która od razu została skierowana na front. W dniach 28 do 30 września 1944 roku wykonano próby strzelania z działek 3 cm Flak 103/108 „Jaboschrek", a dwa tygodnie później wykonano pomyślne strzelania z udoskonalonej wersji tego czołgu przeciwlotniczego posiadającego szybkostrzelność 500 strzałów na minutę. W listopadzie w Ostbau rozpoczęto prace nad zmodyfikowaną wersją czołgu przeciwlotniczego „Ostwind II". Prototyp ukończono w styczniu 1945 roku. W grudniu 1944 roku Ostbau-Sagan opuścił setny seryjny „Wirbelwind". W styczniu z powodu zbliżania się frontu do Żagania Ostbau-Sagan został przeniesiony do Teplic w Czechach. W okresie od lutego do końca wojny Ostbau-Sagan i Deutsche Eisenwerke zdołały jeszcze wykonać pięć „Wirbelwindów" i 28 czołgów przeciwlotniczych „Ostwind".

Wypada dodać, że w Wiedniu powstał podobny zespół o nazwie Ostmark Werke GmbH, który opracował w grudniu 1944 roku dwa prototypowe czołgi przeciwlotnicze typu „Zestörer 45". W 1945 roku zbudowano 5 pojazdów seryjnych.